O JĘZYKU KASZUBSKIM:
SŁOWNIK POLSKO-KASZUBSKI:
Przegląd Twórczości Nutowej (12.05.2022)
XXVIII Gminny Przegląd Twóczości Kaszubskiej Dzieci i Młodzieży ze Szkół Gminy Lipnica
Haft kaszubski i jego szkoły (na podstawie książki G. Recy, "GABI" i haft. Tradycja, pasja i praca)
Haft jest jedną z najpiękniejszych sztuk.
Uczy cierpliwości, pokory, dokładności i szacunku do pracy.
Inga Mach
Haft jest najbardziej rozpowszechnioną dziedziną sztuki ludowej Kaszub. Ma bardzo długą tradycję. Początek haftowi kaszubskiemu dały klasztory żukowskich norbertanek (od XIII wieku) i żarnowieckich benedyktynek (od XVI wieku). Zakonnice z obydwu klasztorów były mistrzyniami haftu o niespotykanej gdzie indziej ornamentacji. Sztuki haftu uczyły się od nich dziewczęta pochodzące z rodzin szlacheckich i bogatego chłopstwa, które przenosiły zdobyte umiejętności do swoich domów i przekazywały najbliższym.
Często umiejętność haftowania przekazywana była z pokolenia na pokolenie. Tak się dzieje i dzisiaj. W wielu domach kultury, muzeach czy instytucjach organizowane są kursy haftu. Podstawy haftu poznają dzieci w szkołach. Owoce – piękne serwety, obrusy, poduszki itp. – można obejrzeć na wystawach pokonkursowych, muzeach na Kaszubach, pracowniach haftu oraz w wielu kaszubskich domach.
Najstarszą szkołą kaszubskiego haftu jest szkoła żukowska, źródło kolejnych – wdzydzkiej, puckiej i wejherowskiej. Wszystkie te szkoły łączy siedem podstawowych kolorów i wiele wspólnych motywów.
Szkoła żukowska
Haft żukowski jest najstarszym na Kaszubach rodzajem haftu. Jak wskazuje nazwa, wywodzi się z Żukowa. Został zapoczątkowany przez siostry norbertanki sprowadzone do Żukowa w 1209 roku przez księcia Mściwoja I. Do dziś w skarbcu poklasztornego kościoła zachowały się szaty liturgiczne i paramenty kościelne z XVII i XVIII wieku będące ich dziełem, haftowane złotymi i srebrnymi nićmi, jedwabiem na aksamicie i adamaszku. Jedną z ostatnich uczennic norbertanek była Marianna Okoniewska, która nauczyła haftować swoje wnuczki – Zofię i Jadwigę Ptachówny. W okresie międzywojennym siostry Ptachówny prowadziły w Żukowie koło hafciarskie. W oparciu o motywy zabytkowych haftów projektowały nowe wzory odznaczające się prostotą i lekkością.
W hafcie żukowskim występuje siedem kolorów: trzy odcienie niebieskiego, czerwień (nie może być jaskrawa), żółty, zielony (oliwkowy) i czarny. W kompozycjach siedmiobarwnych można wyjątkowo użyć także koloru brązowego do wykonania koszyka lub wazonu. Najczęściej wyszywa się podwójną lub potrójną nitką muliny, stosując następujące ściegi: sznureczek, ścieg płaski, krzyżyki, węzełki i cegiełkę żukowską.
Projektując wzór, trzeba pamiętać, aby nie umieszczać obok siebie motywów w tym samym kolorze. Należy przestrzegać zasad dotyczących kolorystyki, kształtu i proporcji poszczególnych elementów.
Szkoła wdzydzka
Haft wdzydzki został zapoczątkowany wraz z nadejściem XX wieku przez małżeństwo Teodorę i Izydora Gulgowskich z Wdzydz. Teodora opracowała koncepcję wdzydzkiego haftu kolorowego. W jej zamyśle wdzydzkie hafty miały zawierać elementy utożsamiane z wiejskością, ludowością i kulturą kaszubską.
Haft wdzydzki charakteryzuje się bogatą kolorystyką. Oprócz barw podstawowych stosuje się kolory łamane: odcienie różu, pomarańczowego, beżu, moreli, pasteli. Przeważają motywy roślinne: tulipany, róże, koniczynki, wisienki, liście, odmiany granatu, palmeta, rozeta, gwiazda morska. Do charakterystycznych motywów szkoły wdzydzkiej należą: tulipan zwany ,,łbem”, cebula, makówka, szyszka, bławatek i słoneczko z liśćmi.
Szkoła wdzydzka oparta jest na trudnej i mozolnej technice, wyróżnia się spośród innych bogatą kolorystyką (siedemnaście kolorów) oraz mnogością motywów i ściegów.
Szkoła pucka
Haft pucki wykształcił się w okresie międzywojennym dzięki działalności Antoniny Pronobis i Heleny Miotk. W okolicach Pucka haft krzewiła Bronisława Wrycza-Plińska. Prowadziła kursy oraz projektowała nowe wzory i układy motywów, które stały się podstawą szkoły puckiej.
Wyróżniającymi się motywami w szkole puckiej są: sieci, fale, bałwanek i mikołajek nadmorski. Haft pucki jest siedmiobarwny, występują w nim: trzy odcienie niebieskiego, przygaszona czerwień, zieleń, słoneczna żółć i czerń. Przeważają barwy ciemne: najciemniejszy niebieski – granat, ciemna zieleń i silna czerń.
Szkoła wejherowska
Haft wejherowski zapoczątkowała po drugiej wojnie światowej Franciszka Majkowska. Prowadząc kurs haftu w 1957 roku, przedstawiła kursantkom własne wzory oraz kolorystykę. Ten rok uznawany jest za początek szkoły wejherowskiej.
We wzorach wejherowskich przeważają motywy w kolorze czerwonym i żółtym, przy czym mogą występować w jaskrawych odcieniach. Motywy wyróżniające szkołę wejherowską spośród innych to: dalia, chryzantema, groszek, bez, aster, pąk hiacyntu i kąkol.
Szkoła tucholska
Ośrodek haftu tucholskiego powstał w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku w Tucholi. Hafty szkoły tucholskiej złotą kolorystyką nawiązują do dawnego złotogłowia. Nie wprowadzono tu typowego haftu siedmiobarwnego. Propagatorką i twórczynią tej szkoły była Helena Grabowska.
W hafcie stosuje się co najmniej jedenaście odcieni kolorów złota i bursztynu. Kolory powinny być odpowiednio dobrane i skomponowane. Istotne, aby haft jako całość był ,,bursztynowy”, tzn. powinien mienić się kolorami złota i bursztynu, nie może być ani za żółty, ani za ciemny.
Charakterystycznymi motywami szkoły tucholskiej są: stokrotka, storczyk, róg obfitości, kilka odmian chabru, makówka i niezapominajka.
Szkoła borowiacka
Szkoła borowiacka wyrosła ze szkoły tucholskiej. Propagatorką tej odmiany haftu była Honorata Błoch. Początkowo w hafcie borowiackim stosowano jeden kolor – złoty, wykorzystując motywy z różnych szkół. Obecnie stosuje się siedem kolorów: jasnożółty, słoneczny żółty, żółty przyćmiony, złoty brąz, złoty oliwkowy, pomarańczowy i brązowy.
Cechą różniącą tę szkołę od innych szkół haftu kaszubskiego jest przecinanie się łodyg i wąsów. W motywach znajdziemy węzełki i płatki kwiatów podzielone na pół. Wzory borowiackie odznaczają się delikatnością kompozycji. Oparte są przede wszystkim na szkole żukowskiej, przy czym niektóre motywy wyszywane są inną techniką.
Szkoła słupska
Szkoła słupska jest najmłodszą szkołą haftu. Do jej powstania przyczyniły się prace etnograf z Muzeum Pomorza Środkowego Hugony Ostrowskiej-Wójcik oraz plastyków Doroty Sikorskiej-Łaźny i Mieczysława Łaźnego.
Twórcy szkoły nawiązują do innych dziedzin rękodzieła dawnych mieszkańców Słupska i okolic: zdobień mebli, sprzętu gospodarstwa domowego i ceramiki. Dominują w niej motywy roślinne: stylizowane tulipany, róże, niezapominajki, wisienki, margerytki, bratki, dzikie wino, piwonie, palmety i gwiazdy morskie.
W hafcie słupskim odmienna jest kolorystyka. Stosowane są cztery odcienie niebieskiego (od błękitu do granatu), żółć, brąz, dwa odcienie zieleni (jasna i soczysta ciemna).
Szkoła gdańska
Do ukształtowania się szkoły gdańskiej przyczyniła się Anna Konkel (1923–2008), uczennica Franciszki Majkowskiej. Według relacji Ryszarda Konkela (syna Anny) oraz wejherowskiej hafciarki Ludwiki Weseerling kompozycje szkoły gdańskiej ujęte w Tece haftu kaszubskiego powstały na podstawie motywów skopiowanych przez hafciarkę na prośbę księdza prałata Franciszka Gruczy ze starego obrusa. Dokładnie nie wiadomo, kiedy i gdzie powstał ten obrus, ale został podarowany ks. F. Gruczy tuż po drugiej wojnie światowej w Gdańsku Oliwie.
Wzornictwo cechuje geometryzacja i uproszczenie form oraz swoisty eklektyzm wzajemnie powtarzanych, powielanych wzorów. Kompozycje o charakterystycznych ,,zygzakowatych” układach wypełniających motywy tulipana, liści ostu i róży osadzone są na falistych, typowych dla haftu kaszubskiego gałązkach z odnóżami w formie finezyjnie wygiętych wąsów. Dominuje symetryczny układ kompozycji o zrównoważonym rozłożeniu elementów dużych i małych w taki sposób, aby tworzyły harmonijną całość. Specyficzny kształt tulipanów, wprowadzenie motywów porzeczek i winogron oraz wisienek w podwójnej obwódce z gałązką wyróżniają tę szkołę spośród innych.
Cechą odróżniającą jest również kolorystyka, która zapewne odwołuje się do powszechnie znanej w Gdańsku biało-kobaltowej ceramiki importowanej w XVII i XVIII wieku z Niderlandów. Zastosowanie mają trzy odcienie niebieskiego: jasnoniebieski, średnioniebieski i ciemnoniebieski.
Haft tuchomski i bytowski
Mało kto dzisiaj pamięta, że haft w Tuchomiu ma bogatą tradycję. Już w okresie powojennym był szeroko propagowany przez hafciarki z Tuchomia i najbliższych okolic. Wśród nich wyróżniała się Anastazja Borzyszkowska (ur. 1911 w Borzyszkowach, mieszkająca potem w Piasznie), z zawodu nauczycielka. Ukończyła Państwową Szkołę Przemysłu Ludowego w Kościerzynie, tam poznała tajniki haftu kaszubskiego. Do dziś zachowała się jej praca – obrus, który sama zaprojektowała i wyszyła na zakończenie kursu. Kolorystyka jest tutaj nieco inna: oprócz siedmiu kolorów podstawowych wykorzystany został brąz do wyhaftowania mocno pogrubionych łodyg. Jak wspomina Halina Pałubicka, siostrzenica pani A. Borzyszkowskiej, w dużych haftach łodygi obszywano nawet kolorem czarnym.
Anastazja Borzyszkowska projektowała własne wzory, korzystając z tradycyjnych w regionie motywów. Haftu uczyła w szkole. Prowadziła również kursy w Tuchomiu i Piasznie. Odbywały się przy dużym wsparciu miejscowych władz, w szczególności Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”.
Haftem w Tuchomiu zajmowały się również Maria Doppke (ur. 1912 w Czapiewicach koło Chojnic) i Gertruda Prądzinska (ur. 1928). Maria Doppke prowadziła dodatkowo kursy haftu kaszubskiego, którego nauczyła się na zimowym kursie gospodarstwa domowego w Brusach. Haft Gertrudy Prądzinskiej opierał się na kolorystyce siedmiobarwnej szkoły żukowskiej z dodatkiem koloru białego i złotego.
Pracę tuchomskich hafciarek, w szczególności Gertrudy Prądzinskiej, podpatrywała Inga Mach, która w latach 1966–1969 prowadziła w Tuchomiu zakład fotograficzny.
Inga Mach, mieszkając już w Bytowie (od 1970 r.), zajęła się wyszywaniem, tworząc swoje oryginalne wzory i projekty. W haftach Ingi Mach można dostrzec swobodę w układach poszczególnych motywów, odbiegającą od typowej dla innych szkół klasycznej symetrii.
Współcześnie Inga Mach jest jedną z najbardziej znanych hafciarek na Kaszubach. Jest autorką wydanej w 2020 roku książki Wyszywanie / Wësziwk. W publikacji tej znajdziemy informacje dotyczące rozwoju hafciarstwa w Polsce, haftów poszczególnych regionów i stosowanych technik hafciarskich. Autorka zaznajamia odbiorcę ze specyfiką haftu kaszubskiego, wskazując na jego źródła i opisując ośrodki i szkoły, gdzie powstawał i rozwijał się. Ponadto Inga Mach to mistrzyni renowacji sztandarów i ornatów. Organizowała kursy zawodowe, na których uczyła tej trudnej sztuki. Szkołę tuchomską kontynuuje Gabriela Reca (Pracownia Haftu Ręcznego i Renowacji Tkanin Unikatowych "Gabi" w Tuchomiu).
Haft czepcowy
Prekursorkami haftu czepcowego były zakonnice w klasztorach żukowskim i żarnowieckim, które zajmowały się haftowaniem czepców. Czepiec był odświętnym nakryciem głowy mężatki i zarazem najkosztowniejszym elementem stroju. Składał się z płaskiego denka i otoki. Czepce zwano również złotnicami lub złotogłowiem. Szyto je z aksamitu, jedwabiu i adamaszku w kolorach czarnym, niebieskim, granatowym, zielonym i bordowym. Dzisiaj haftem tym ozdabia się serwety, poduszki i części garderoby.
Haft czepcowy odróżnia przede wszystkim kolorystyka i technika haftowania. Różne są też motywy lub ich kształt, np. liście w hafcie złotnicowym są zaokrąglone. Haft czepcowy wykonuje się nićmi metalicznymi – złotymi lub srebrnymi na podkładzie, haftując dwiema igłami ściegiem kładzionym wypukłym lub płaskim. To trudna technika, wymagająca precyzji i doświadczenia.
Poszczególne szkoły haftu kaszubskiego mają obszerne opracowania, do których warto zajrzeć, aby poznać dokładniej poszczególne szkoły i techniki haftu kaszubskiego. Wymienić tu należy następujące pozycje:
K. Dombrowska, Katalog wdzydzkiego haftu kolorowego, Wdzydze 2019;
A. Główczewska, Haft kaszubski, Warszawa 1983;
A. Konkel, Teka haftu kaszubskiego. Szkoła gdańska, Wejherowo 2018;
I. Mach, Wyszywanie / Wësziwk, Gdynia 2020;
R. Ostrowska, I. Trojanowska, Bedeker kaszubski [hasło: ‘haft’), Gdańsk 1978;
B. Rezmer, Jak haftować po kaszubsku, Gdańsk 1989;
E. Szymikowski, Haft kaszubski, Gdynia 2014.
,,Czynić dobrze i wzajemny szacunek
- spełnienie naszej misji”
77-139 Brzeźno Szlacheckie
ul. Jana Pawła II 79
zsbrzeznoszlacheckie@lipnica.pl
+48 59 821 86 59
